Filosoferen over de dood: Afscheid nemen, kun je dat leren?
Met kinderen filosoferen over de dood, verlies en afscheid
Kan dat wel? En zo ja, hoe doe je dat dan?
Ja, je kan heel goed met kinderen filosoferen over de dood en afscheid nemen.
Belangrijk is wel na te denken ‘hoe’ je dat dan gaat doen. Zeker als het niet in een vertrouwde omgeving gebeurt waar kinderen en de gespreksleider elkaar niet kennen.
Sens Uitvaarten organiseerde op 14 december 2014 (wereldlichtjesdag) in de Cereolfabriek, Utrecht een informatieve middag rondom afscheid nemen, verlies en de dood. Voor kinderen en volwassenen.
Het thema: ‘Afscheid nemen, hoe doe je dat?
En kun je dat leren?’
De vragen daar omheen
– Wat is afscheid nemen? Kun je dit oefenen? Waar ga je naar toe als je dood bent?
– Hoe ziet het leven eruit nadat je afscheid hebt genomen?
SENS uitvaarten vroeg mij of ik een workshop aan kinderen wilde geven om met hen hierover te filosoferen. Mijn eerste ingeving was ‘nee’. Met kinderen hierover filosoferen die op dat moment met dit thema te maken hadden en elkaar niet kenden, dat had ik nog niet eerder gedaan.
Je zit ook niet in een vertrouwde klassituatie waar de leerkracht erbij is en de kinderen elkaar kennen. Moet je dit in deze situatie dan wel willen?
Al snel zat mijn hoofd vol allerlei aannames en vooronderstellingen.
De vragen vooraf die ik had
– Willen kinderen hier wel met andere, onbekende kinderen over praten?
– Het moet geen groepstherapie worden, ik ben geen therapeut.
– Ik wil niet beslissen dat kinderen hierover ‘moeten’ praten, als ze het niet willen gebeurt het niet. etc, etc.
Nee dus. Maar de vraag bleef me bezig houden.
Het onderwerp benaderen via de achterdeur
Uiteindelijk vroeg ik advies aan andere collega kinderfilosofen en probeerde ik de workshop uit met voormalig-studenten en de docenten van de opleiding ‘filosoferen met kinderen’.
Door die ervaring besloot ik de workshop toch aan te bieden maar het onderwerp via ‘de achteringang’ te openen.
Daarnaast kan het begrip ‘afscheid’ breder gemaakt worden. Er zijn immers verschillende soorten ‘afscheid’ en ‘verlies’.
Bij het gesprek mochten, met toestemming van de kinderen, de ouders aanwezig zijn.
De ouders bleven hoe dan ook in de buurt.
Starten met een verstopspel
We begonnen met een verstopspel. Ik had allerlei spulletjes meegenomen en verstopt in de ruimte waar we zaten. ‘Ik ben iets kwijt’ en of zij me wilden helpen met zoeken. Dat wilden ze wel.
Ze zochten en vonden poppetjes, sleutels, handschoenen etc.
Maar wat ik zocht vonden zij niet en was ik echt kwijt.
De vraag gaat al gauw naar of zij ook wel eens iets kwijt zijn geraakt of verloren hadden.
Zo kon het gesprek breder getrokken worden naar begrippen als: vermissing, kwijt, verloren, zoek, gedag zeggen en afscheid nemen.
De vragen die ter sprake kwamen:
– Kun je bijvoorbeeld ook afscheid nemen van een gedachte? Of van spullen?
– Is afscheid nemen altijd definitief of kan het ook iets tijdelijks zijn?
Het gesprek verliep al gauw van verlies van spullen naar verlies van huisdieren naar afscheid moeten nemen van dierbaren.
Een meisje vertelde dat haar konijn was overleden.
Een jongen van 9 vertelde dat zijn opa ziek was en misschien dood gaat.
En een jongetje zei dat hij een straatgenootje kende wiens vader was overleden.
Uiteindelijk gaat het gesprek over afscheid, wat dat dan is en of er een verschil is met gedag zeggen.
Reacties van kinderen
‘Ik heb hier echt van geleerd, het was leuk, meer kinderen zouden dit moeten doen.’
(Adam, 11 jaar).
‘Als mama mij naar school brengt, zeg ik gedag en dat is geen afscheid.
Afscheid nemen is anders dan gedag zeggen. Als je afscheid neemt, zie je ze nooit meer.
Bij gedag zeggen zie je ze later weer.’ (Bart, 5 jaar).
Na het gesprek kregen de kinderen allemaal een papieren lijstje waarin ze konden schrijven of tekenen wie of wat voor hen nog steeds van waarde is maar ze ooit zijn verloren.
Ik was verrast door de reacties van de kinderen. Dit gaat helemaal vanzelf.
Ook al kenden de kinderen elkaar niet, ze brachten dit onderwerp gezamenlijk ter sprake.
Bij ons volwassenen zit de ervaring ons vaak in de weg en vinden we al gauw iets ‘taboe’.
Kennis en ervaring kunnen dan een belemmering zijn. Kinderen staan nog open en oorspronkelijk in het leven en zijn nog nauwelijks gekleurd door (levens)ervaringen. Daarom kun je juist met kinderen goed filosoferen, ook over deze thema’s.
Steun voor ouders
Het was voor mij een bijzondere ervaring en ik kreeg positieve reacties terug van de ouders. Voor sommige ouders was het een lastig onderwerp om thuis met hun kind te bespreken. Omdat het onderwerp bijvoorbeeld te dichtbij staat of op dat moment actueel is.
Via deze workshop konden ouders zien hoe hun kind erover dacht en konden kinderen er op een speelse manier met leeftijdgenootjes over van gedachten wisselen. Vandaaruit kon er dan thuis verder over gepraat worden.